TEXEL. DE OPSTAND VAN DE GEORGIËRS.

Op zaterdag 29 april 2023 namen we deel aan weer een interessante battlefiled tour. Dit keer georganiseerd door Dalstra Slagveldreizen naar Texel. Hier vond aan het einde van de oorlog in mei 1945 een opstand plaats van de Georgiërs die in dienst waren van de Duitse Wehrmacht. Via de verschillende opstapplaatsen reden we naar Den Helder vanwaar wij de oversteek naar Texel maakten. Onze gids Rob Janssen praatte ons onderweg bij over de aanloop naar de dramatische gebeurtenissen die in de nadagen van WO II de geschiedenis zijn ingegaan als de Russenoorlog. Aangekomen op Texel bezochten we de vuurleidingskazemat bij Den Hoorn, een uitkijkpost vanwaar de Duitsers een goed zicht hadden op de eerste gevechtshandelingen van de in opstand gekomen Georgiërs. 

Dankzij de schermen konden we vooruit kijken in de bus.

Op de afsluitdijk passeerden we de ontwerper er van: Ir Lely. In 1891 werkte de jonge ingenieur Cornelis Lely de eerste plannen uit voor de Afsluitdijk. In 1913 zorgde hij er als minister van Waterstaat voor dat het project op de agenda van het kabinet kwam.

Het was indrukwekkend om de verkeersstroom te zien dat op en af de veerboot ging. Daar had ik me geen voorstelling van kunnen maken.

Hier maakte ik een foto van een andere veerboot soortgelijk aan die waar wij ons op bevonden. Het ging af en aan met volle veerboten van en naar Texel.

Loodsmansduin

Aangekomen op Texel bezochten we als eerste de bunkers van Loodsmansduin. Het Loodsmansduin ligt buiten Den Hoorn achter camping Loodsmansduin, langs het wandelpad naar paal 9.

Bij Loodsmansduin liggen twee bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Vanaf de bovenste bunker hadden we een prachtig uitzicht over een deel van het eiland.

Prachtig uitzicht vanuit de bunker Loodsmansduin.

Duitse bunker, Loodsmansduin op Texel.

Destijds had de Duitse kustverdediging uitzicht vanuit deze bunker op zee. Nu is het mijn vrouw die ik waarneem vanuit de bunker.

Deze Duitse bunker is ondergronds gemaakt op Loodsmansduin, zodat die niet waarneembaar was vanaf zee en vanuit de lucht.

We verlaten Loodsmansduin en lopen terug naar de bus.

Informatiepanelen Loodsmansduin

Rondom de bunker op Loodsmansduin stonden deze informatiepanelen, die ik heb gefotografeerd.

Texla-bunker

Vervolgens bezochten we bunker Texla. Deze bunker is genoemd naar het gelijknamige huis vlak ernaast. Het is een communicatiebunker van het type R617, gebouwd in 1943. Hier werden verbindingen gelegd tussen het vaste land en de batterijen op het eiland. Tijdens de Georgische opstand was deze bunker erg belangrijk. De Georgiërs wilden voorkomen dat de Duitsers om hulp zouden vragen. Texelaars werden opgeroepen om zich aan te sluiten bij de Georgiërs om zo te opstand te versterken. Deze bunker is onderdeel van de beleefbare Herdenkingsroute Texel.

De Hakenkruisvlag wappert boven Den Burg op Texel.

We worden ontvangen op voormalig bunkercomplex Texla, waar de opstand begon met het doden van de daar aanwezige Duitse soldaten. Hier worden we rondgeleid in overgebleven bunkergebouwen, beheerd door een groep enthousiaste vrijwilligers. 

De opstand van de Georgiers op Texel

Mijn eerste gedachte was: hoe komen Georgiers in de oorlog nu op een door Duitsland bezet eiland Texel. Dat is toch vreemd! Het bleek dat in de Duitse Wehrmacht niet alleen de zogenoemde ‘arische’ soldaten dienden, maar dat ook militairen uit door de Nazis onderworpen landen of gunstig gestemde landen dienst namen in het Duitse leger. Er waren zelf Indische soldaten bij. Georgië was niet bezet door Duitsland. Zover kwamen ze nauwelijks. De aandacht was gericht op de Kaukasus. Weliswaar overschreden de Duitsers kortstondig de Georgische grens en bezette het in Abchazië het dorp Pschoe , maar moest zich weer terugtrekken. Aan beide zijden van het front waren Georgiërs te vinden. Het Georgisch Legioen was een van de Ostlegionen van het Duitse leger en bestond hoofdzakelijk uit Georgiërs. Het 822e Georgische vrijwilligersbataljon was een van de bataljons uit het Duitse zogenaamde Ostlegion-programma. Deze bataljons werden voor een deel samengesteld uit Sovjet-krijgsgevangenen die vaak onder erbarmelijke omstandigheden in krijgsgevangenenkampen moesten leven. Sommige gevangenen stierven door kou, ondervoeding en heersende epidemieën. Om aan deze omstandigheden te ontkomen kozen velen min of meer noodgedwongen voor een plaats in het Ostlegion. Anderen namen vrijwillig dienst in het Duitse leger in de hoop het communisme in hun vaderland te kunnen verslaan of verdrijven. Door de Sovjets werden al deze militairen, vrijwilligers of niet, zonder uitzondering als landverraders beschouwd. Via Frankrijk en 17 maanden verblijf in Zandvoort werden zij op 6 februari 1945 gelegerd op Texel. Daar en ook in andere onderdelen streden minstens 30.000 Georgiërs aan Duitse zijde. Zij werden niet aan  het oostfront, maar elders ingezet. In de loop van de oorlog werden ook Georgiers gestationeerd op Texel.  In april 1945 kwam een Georgisch bataljon op Texel in opstand tegen zijn Duitse bevelhebbers. Op Texel stonden deze Georgiërs bekend als “de Russen”. Meer Georgiërs, minstens 700.000, streden aan de kant van het Rode Leger. Zo verdedigden 2.500 Georgische soldaten Brest tegen een Duitse aanval. Georgië zelf was een belangrijke producent van munitie.

Op 6 april 1945 om 01.00 uur 's nachts precies, kwamen de Georgiërs tegen de Duitsers in opstand. Het begon op Texel bij Den Burg. Zij noemden deze operatie de Dag der Geboorte. Elke Georgiër wist precies welke Duitser uit het bataljon hij moest doden. Meteen na 1.00 uur werden ongeveer 200 Duitsers vermoord. Daaraan kwam geen kogel te pas: de meeste Duitse officieren en soldaten werden met messen en bajonetten in hun slaap gedood.

Den Burg

Vanuit dit huis in Den Burg op nr 44 begon in de nacht van 6 april 1945  de aanval op de Duitsers aan de overkant.

Duitsers aan de overkant zaten in dit gebouw en werden allen omgebracht. Dat was opzet van de Georgiers aan het begin van de opstand: geen gevangenen maken maar alle Duitsers geruisloos ombrengen zodat de Duitsers niet werden gealarmeerd.

We lopen door deze straat in Den Burg, horende dat zich hier bittere gevechten hebben afgespeeld tussen de Georgiers en de Duitsers. Het zal lastig geweest zijn vriend en vijand te onderscheiden. Immers zowel de Georgiers als de Duitsers droegen het uniform van de Duitse Wehrmacht.

De Groeneplaats in het centrum van Den Burg. In het pand van hotel De Lindeboom, destijds hotel Texel, bevond zich de Inselkommandantur, waar de Inselkommandant Erich Neumann zich had gevestigd. 

De hakenkruisvlag in top bij de Inselkommandantur in Den Burg.

Samen met mijn vrouw Elly zitten we nu rustig in dit voormalig Duits hoofdkwartier, thans hotel De Lindeboom,  vredelievend een kopje koffie te drinken, genietend van het heerlijke weer op Texel. Dat was 78 jaar geleden wel heel anders.

Er is ook gelegenheid om door Den Burg te wandelen. Het is een mooie plaats met oude pandjes en leuke straatjes.

Onze gids vertelt in Den Burg over de strijd tussen de Duitsers en de Georgiers in het centrum van de plaats.

Verwoesting rond de Weverstraat en de Parkstraat in het centrum van Den Burg.

Foto uit 1945 van een groep Georgiërs bij het noodziekehuis (Weverstraat 95) in Den Burg
Achteraan in het midden Frans van Ingen. Voor hem een onderduiker uit Groningen, Hennie de Bloois en verpleegster Tiny Krijnen

Georgiërs die de opstand hebben overleefd.

Esperantomonument

Op weg naar de Texel War Cemetery passeren we het Esperantomonument.

Ludwik Lejzer Zamenhof
(Bialystok 1859 - Warschau 1917
Joods-Litouwse (Poolse) oogarts, polyglot en filoloog; vooral bekend als bedenker van de Internationale hulptaal Esperanto Het monument werd gebouwd in 1935 door de broers Johan Duinker en Gijs Duinker, die allebei esperantist waren. De architect van het monument was L. Igesz en de metselaar Siem de Waal heeft het geheel opgebouwd. Johan Duinker was in die tijd hoofdredacteur van de Texelse Courant en maakt handig gebruik van zijn functie om in de krant Esperantobijeenkomsten en -cursussen aan te kondigen. In de Texelse Courant verschenen bovendien reisverslagen van Siem de Waal, een jonge Texelaar die met de fiets esperantisten in heel Europa bezocht en overal met open armen werd ontvangen. Op het eiland groeide het enthousiasme voor de kunsttaal waardoor het de broers Duinker lukte geld in te zamelen voor een heus Esperantomonument.

Het is onthuld op 30 mei 1935 door ir. J.R.G. Isbrücker namens de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.

Op bevel van de nazi's werd het monument in 1941 afgebroken, maar vóór de sloop konden enkele mensen de belangrijkste onderdelen verwijderen en veilig stellen, zoals de teksten, de afbeelding van Zamenhof en de Esperantoster. Na de bezetting is op initiatief van dhr. Boon het monument herbouwd en op tweede pinksterdag 1950 opnieuw onthuld.

Algemene begraafplaats Den Burg en Texel War Cemetery

We bezoeken de algemene begraafplaats van Den Burg. Op de begraafplaats ligt een ereveld van het Gemenebest. Daar liggen 167 doden uit de Tweede Wereldoorlog begraven. De meesten van hen waren vliegeniers. Van 44 is de identiteit onbekend.

Op 4 mei 1961 werd het "Oorlogsmonument 1940-1945" onthuld (naar ontwerp van T.H. Mulder en M.S. Andriessen) met een bronzen beeld van de Goede Herder op een voetstuk van muschelkalksteen. Het staat aan de Kogerstraat, voor de begraafplaats. Op twee gedenkplaten, geplaatst in 1998, staan de namen van inwoners van Texel die door de Tweede Wereldoorlog omkwamen.

De overlevenden van de opstand van de Georgiërs hebben een koperen "Levensboom" geschonken (naar ontwerp van Georgi Otchiauri, Tia Draparidze en Zurab Sakvarelidze) die op 4 mei 1975 werd onthuld, met de tekst "Aan onze omgekomen Nederlandse broeders en zusters. USSR - Georgië".

Luchtvaart en Oorlogsmuseum Texel

Net als het strijdtoneel gaan we noordwaarts en brengen een bezoek aan het Luchtvaart- en Oorlogsmuseum 

Verzameling bunkers op schaal.

De hakenkruisvlag die wapperde boven de Inselkommandantur in Den Burg.

Uniform van Major Klaus Breitner, commandant van het Georgische 822e bataljon dat op 6 april 1945 in opstand kwam.

Veel informatiemateriaal, foto's en documenten over Texel tijdens de bezetting en tijdens de opstand van de Georgiers.

Sporen van de Tweede Wereldoorlog op Texel.

Bunker De Vlijt bij vliegveld De Vlijt

Tijdens de Opstand van de Georgiërs werd er op en rond het vliegveld nog een aantal dagen hard gevochten waarvan de sporen vandaag de dag nog steeds zichtbaar zijn. Tijdens de laatste dagen van de Oorlog werden de Georgiërs steeds veder verdreven tot ze zich uiteindelijk verstopte in de bunkers en boerderijen rond het vliegveld. Ondertussen had zich een grote groep Duitsers verzameld in De Waal waar ze zich klaar maakte voor de strijd. Op 12 april vond er in de vroege morgen een grote beschieting plaats vanaf de kustbatterijen op Texel, Vlieland en Den Helder. Het doel waren de bunkers rond het vliegveld en naast gelegen boerderijen. Een groot deel van Zuid Eierland staat in de brand en ondanks dat de Duitsers met veel meer waren dan de Georgiërs slaagde ze er niet in de Georgiërs rond het vliegveld te verdrijven. De volgende dag vinden er weer zware beschietingen plaats vanaf de batterijen en als uiteindelijk de Duitse infanterie eenheden in actie komen worden de Georgiërs genoodzaakt zich terug te trekken richting de vuurtoren.

Heden ten dage is bunker De Vlijt nog zwaar gehavend door de strijd. Duidellijk zijn de kogel- en granaatinslagen te zien.

Jetty Bakker, die op haar achttiende met haar familie in de Tweede Wereldoorlog in de oorlog vanuit De Cocksdorp naar hoeve Nieuw Breda is geëvacueerd, speelt een hoofdrol in de 3D audiovoorstelling over de Russenoorlog in bunker De Vlijt bij het vliegveld. 

Op 10 april 1945 liep de jonge Texelse met haar vader Abraham richting bunker De Vlijt. Ze werden verwacht. Het was een drukte van belang bij de bunker. Tientallen Georgische soldaten hielden zich er op en ook aanvoerder Sjalva Loladze en regimentleider Nicolai Melikia waren aanwezig. Jetty, die een talenknobbel had, was gevraagd om berichten van BBC-radio te vertalen voor Loladze. Er moest nieuws zijn uit Engeland. De reddingboot Joan Hodshon was immers de nacht daarvoor uitgevaren om hulp te halen. Uit eigen ervaring vertelde Jetty over de belevenissen in de bunker tijdens deze bewogen periode van de Russenoorlog. Loladze omschrijft ze als een “indrukwekkende man”. Kort voor haar overlijden op 25 april 1919 sprak ze Maarten Roeper van VIND, met wie Luchtvaart en Oorlogmuseum Texel in dit project samenwerkte. Haar verhaal leeft nu voort in de 3D-audiotour. 

Georgiërs verliezen bloedige strijd om vuurtoren Texel

Voor een grote groep Georgiërs was het gebied rondom de vuurtoren hun laatste strijdtoneel. 

Na wekenlange schermutselingen is de strijd tussen de Duitsers en opstandige Georgiërs op Texel beslist. Toen hun tegenstanders zich na een lange beslissende strijd om de vuurtoren van het eiland overgaven, namen de Duitsers onmiddellijk wraak.

Sinds de Georgiërs begin april 1945  in opstand kwamen tegen de Duitse collega's binnen hun bataljon, woedde een hevige strijd. In totaal vermoordden de Georgiërs 400 Duitsers en namen delen van Texel over. Maar naarmate de strijd voortduurde, herwonnen de Duitsers steeds meer terrein; de Georgiërs werden in het nauw gedreven.

Vrijdag werd de eindstrijd rond de vuurtoren Eierland bij De Cocksdorp ingezet, waar zo'n 110 Georgiërs zich hadden verschanst. Met mijnen en prikkeldraad hadden ze het gebied afgeschermd.

De Duitsers brachten de Georgiërs in het nauw door de toren met een cordon van zwaar geschut te omringen. In totaal wisten 36 Georgiërs door het cordon te breken om zich vervolgens in kleine groepjes in de duinen te verschuilen.

"De verbittering aan onze kant was zeer groot. Iedereen was woedend over de manier waarop de muiters onze mannen vermoord hadden", vertelt de Duitse commandant Klaus Breitner over de beslissende slag. "Georgiërs die wilden overlopen of die we gevangen hadden genomen, hebben we overeenkomstig het oorlogsrecht direct gefusilleerd."

Texelaars bieden hulp

De Texelse arts Veening merkte de meedogenloosheid van de Duitsers in zijn noodziekenhuis. "We hadden aanvankelijk zes zwaargewonde Georgiërs. De Duitsers sleepten hen zo naar buiten en schoten hen direct dood. De Georgische gewonden werden daarna verborgen en verzorgd door Texelaars. De enorme hoeveelheid Duitse gewonden voerde men af naar Den Helder", vertelt hij.

De bezetter kamde het hele eiland uit om de opstandige Georgiërs te vinden. De Texelse bevolking hielp de rebellen door ze te verbergen of hun eten en eerste hulp te geven.

Zo ook Cornelia Boon-Verberg: "Op verschillende boerderijen zaten Georgiërs verbogen, die we brood brachten. Soms lagen ze op een hooischelf en werden ze niet gevonden door de Duitsers. Dan openden de Georgiërs toch het vuur, zodat er Duitse versterking kwam en ze er op den duur toch aangingen."

Deze verzetsacties van de Texelaars bleven bij de Duitsers niet onopgemerkt. Dikwijls werden Texelaars opgepakt voor het helpen van de Georgiërs. "Vele tientallen Texelaars hebben hun leven gewaagd om een Georgiër te verbergen, want iedereen wist dat daar de doodstraf op stond", vertelt mevrouw Boon-Verberg.

Uitputting

Het afgelopen weekend werd de vuurtoren met de Georgiërs zwaar onder vuur genomen. Naast de beschietingen kregen de Georgiërs te maken met een gebrek aan water, voedsel en munitie wat hen uiteindelijk flink verzwakte.

De Georgiërs zagen zich vandaag gedwongen om zich over te geven. ''De terugverovering van het eiland ging langzaam maar zeker. Iedereen besefte dat we op het punt stonden de oorlog te verliezen, maar eerst wilden we wraak nemen op de Georgiërs'', vertelt commandant Breitner.

Nadat de Georgiërs de vuurtoren hadden verlaten, werd een overgebleven groep van zo'n vijftig soldaten door de Duitsers afgevoerd. Buiten De Cocksdorp moest de groep hun eigen massagraf graven en zich uitkleden. Vervolgens zijn ze naakt op een rij gezet en geëxecuteerd.

Dankzij de overgave van de Georgiërs hebben de Duitsers Texel weer volledig in handen.

Zicht op de omgeving van de vuurtoren vanuit de bus. Links is ook nog een Torbroek bunker te zien die diende als uitkijkpost voor de Duitsers over de zee.

Op een mooie dag als deze is het druk met fietsers en toeristen in de duinen rondom de vuurtoren van Texel.

Deze panoramafoto heb ik gemaakt in de duinen bij de vuurtoren van Exel. Links mijn vrouw Elly, rechts in de verte staat onze bus.

Het verloop van de opstand verliep dramatisch. Dat mag blijken uit de verliezenstaat hierboven. Onvoorstelbaar: terwijl Nederland opgelucht de bevrijders verwelkomt en er een groot feest losbreekt in steden en dorpen, wordt er op het eiland Texel verbitterd gevochten tussen de Duitsers en Georgiers. Weken lang wordt er een strijd en uiteindelijk moeten de Georgiers het onderspit delven. Het Canadese leger dat de bevrijding van het oosten en noordoosten van Nederland had bewerkstelligd, was terughoudend om over te steken naar de Waddeneilanden. Uiteindelijk kwamen de Canadezen pas op 20 mei op Texel en werd ook daar de oorlog formeel beëindigd. Het is toch maar wat dat er in mei 1945, terwijl overal elders het Duitse leger had gecapituleerd, op Texel nog verbeten werd gevochten. Hieruit kan de les worden getrokken dat soldaten die niets te verliezen hebben, doorgaan tot het uiterste. Dat is heden ten dage nog niet veranderd.

6 april 2023 herdenking van de Texelse mannen die door de bezetter zijn opgepakt en aan de vloedlijn op Texel om het leven zijn gebracht.

Herdenkingskruis Russenoorlog bij Mokweg op Texel.

Tot grote opluchting van de bevolking kwamen eindelijk op 20 mei 1945 de Canadezen op het eiland Texel om het gezag over te nemen. De Canadezen hadden aanvankelijk geen haast om naar de Waddeneilanden te gaan.

Vlak voor de afmars nemen Noë Congladze en Melikia met de Nederlandse verbindingsofficier C.A.J. Hellinga nog enige zaken door.